İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ
TS EN 60079-10-1 PATLAYICI ORTAMLAR- BÖLÜM 10-1: ALANLARIN SINIFLANDIRILMASI – PATLAYICI GAZ ORTAMLARI; 21.12.2015 TARİHİNDE YAYINLANMIŞTIR.
Patlayıcı ortamlarda kullanılabilecek ekipmanlarla ilgili detayları içeren 99/9/EC sayılı Avrupa Parlamentosu ve Konseyi Direktifi ise mevzuatı “Muhtemel Patlayıcı Ortamda Kullanılan Teçhizat ve Koruyucu Sistemler İle İlgili Yönetmelik” olarak 2002’de aktarılmıştı, 2006’da ise revize edilmişti. Bu yönetmeliğe göre ise korumalı aletlerin ve işyeri iş sağlığı ve güvenliği tedbirlerinin tarifi yapılmaktaydı.
Patlayıcı Ortamların Tehlikelerinden Çalışanların Korunması Hakkında Yönetmelik, son olarak çıkartılan 6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu çerçevesinde yeniden düzenlenerek 30.04.2013 tarihinde “Çalışanların Patlayıcı Ortamların Tehlikelerinden Korunması Hakkında Yönetmelik” olarak yayınlanmıştı.
YASAL MEVZUAT GEREĞİ PATLAMADAN KORUNMA DOKÜMANI HAZIRLAMAK ZORUNLUDUR.
PATLAMA RİSKİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ
Resmi Gazete’de 30.04.2013 tarih ve 28633 sayı ile yayınlanan Çalışanların Patlayıcı Ortamların Tehlikelerinden Korunması Hakkında Yönetmelik’in 6. maddesine göre işverenler;
29/12/2012 tarihli ve 28512 sayılı Resmî Gazete’de yayımlanan İş Sağlığı ve Güvenliği Risk Değerlendirmesi Yönetmeliğine uygun risk değerlendirmesi çalışmalarını yapar ve patlayıcı ortamdan kaynaklanan özel risklerin değerlendirmesinde yükümlü olmaktadırlar.
İşverenler; Parlama veya patlama riski değerlendirilirken patlayıcı ortamların oluşabileceği yerlere açık olan veya açılabilen yerleri de dikkate alınarak değerlendirme yapar.
* Patlayıcı ortam oluşma ihtimali ve bu ortamın kalıcılığı,
* Statik elektrik de dâhil tutuşturucu kaynakların bulunma, aktif ve etkili hale gelme ihtimalleri,
* İşyerinde bulunan tesis, kullanılan maddeler, prosesler ile bunların muhtemel karşılıklı etkileşimleri,
* Olabilecek patlama etkisinin büyüklüğü değerlendirilir.
RİSK DEĞERLENDİRMESİ
Çalışanların Patlayıcı Ortamların Tehlikelerinden Korunması Hakkında Yönetmelik’in 10. maddesine göre işverenler yapmış oldukları patlayıcı ortam sınıflandırması, risk değerlendirmesi, Zone (Bölge) işaretlemelerini bir doküman altında toplamaları gerekmektedir.
Patlamadan korunma dokümanı, işin başlamasından önce hazırlanmak zorundadır, ayrıca işyerinde, iş ekipmanında veya iş organizasyonunda önemli değişiklik, genişleme veya tadilat yapıldığı hallerde yeniden gözden geçirilerek güncellenmesi gerekecektir. İşverenler, yürürlükteki mevzuata göre hazırladığı patlama riskini de içeren risk değerlendirmesini, dokümanları ve benzeri diğer raporları birlikte ele alabilecektir.
PATLAMADAN KORUNMA DÖKÜMANI (MADDE 10’a göre) yazılı olarak yer almaktadır:
* Patlama riskinin belirlendiği ve değerlendirildiği hususu,
* Yönetmelikte belirlenen yükümlülüklerin yerine getirilmesi için alınacak önlemler,
* İşyerinde Ek-1’e göre sınıflandırılmış yerler,
* Ek-2 ve Ek-3’te verilen asgari gereklerin uygulanacağı yerler,
* Çalışma yerleri ve uyarı cihazları da dahil olmak üzere iş ekipmanının tasarımı, işletilmesi, kontrolü ve bakımının güvenlik kurallarına uygun olarak sağlandığı,
* İşyerinde kullanılan tüm ekipmanın 25/4/2013 tarihli ve 28628 sayılı Resmî Gazete’de yayımlanan İş Ekipmanlarının Kullanımında Sağlık ve Güvenlik Şartları Yönetmeliğine uygunluğu,
TEHLİKELİ BÖLGELERİN SINIFLANDIRILMASI
Çalışanların Patlayıcı Ortamların Tehlikelerinden Korunması Hakkında Yönetmelik’in 9. maddesine göre işverenler;
* Patlayıcı ortam oluşması ihtimali olan yerleri yönetmeliğin Ek-1’de belirtildiği şekilde sınıflandırmakla,
* Sınıflandırılmış olan bölgelerde Ek-2 ve Ek-3’te verilen asgari gereklerin uygulanmasını sağlamakla, (Alınması gerekli tedbirlerin belirlenmesi ve uygulanması-EK2-EK3)
* Çalışanların sağlık ve güvenliğini tehlikeye atabilecek miktarda patlayıcı ortam oluşabilecek yerlerin girişine Ek-4’te verilen işaretleri yerleştirmekle yükümlüdürler.
TANIMLAR NELER?
Tehlikeli; Çalışanların sağlık ve güvenliğini korumak için özel önlem alınmasını gerektirecek miktarda patlayıcı ortam oluşabilecek yerler,
Tehlikesiz; Çalışanların sağlık ve güvenliğini korumak için özel önlem alınmasını gerektirecek miktarda patlayıcı ortam oluşma ihtimali bulunmayan yerler
Patlayıcı ortam oluşturabilecek maddeler; Parlayıcı ve/veya yanıcı maddelerin hava ile yaptıkları karışımların, bağımsız olarak bir patlama meydana getirmeyecekleri yapılacak araştırmalarla kanıtlanmadıkça, bu maddeler olarak kabul edilir.
STANDART NEREDE KULLANILMAZ?
Akü’ler için de bu standartı kullanamazsınız. TS EN 50272-3 ‘Güvenlik kuarlları-sekonder akümülatörler ve akümülatör tesisatları- Bölüm 3 Cer akümalatörleri standardına göre yapılır.(yerine TS EN 62485-3 standardı getirilmiştir.)
HANGİ STANDARTLARDAN DESTEK ALINMIŞTIR?
Özellikle İtalyan CEI standartlarını baz almaktadır. Bu nedenle EN 60079-10-1:2015 standartı ile hesaplama yapacak uzmanların aşağıdaki standartlara da ihtiyaçları bulunmaktadır:
CEI 31-35 Kılavuzu, “Patlayıcı ortamlarda kullanılan elektriksel ekipmanlar. CEI EN 60079-10 Normu (CEI 31-30) uygulama kılavuzu”, (İtalya)
CEI 31-35; V1 Kılavuzu, “Patlayıcı ortamlarda kullanılan elektriksel ekipmanlar. CEI EN 60079-10 Normu (CEI 31-30) uygulama kılavuzu”, (İtalya)
CEI 31-35/A Kılavuzu, “Patlayıcı ortamlarda kullanılan elektriksel ekipmanlar. CEI EN 60079-10 Normu (CEI 31-30) uygulama kılavuzu. Tehlikeli bölgelerin sınıflandırılması, uygulama örnekleri.” ,(İtalya)
CEI 31-87 Klavuzu: Patlayıcı Atmosfer -Bölüm 10-1 : alanların sınıflandırılması. Gaz varlığında patlayıcı ortamlar
CEI 21-39 Klavuzu, Akümülatör ve kurulumlar için emniyet gerekleri – Bölüm 2: Sabit piller, (İtalya)
CEI 21-42 Klavuzu, Akümülatör ve kurulumlar için emniyet gerekleri – Bölüm 3: Çekiş bataryaları, (İtalya)
IP15: Petrol Sanayi Güvenli Uygulama Model Kuralı, Bölüm 15: Yanıcı Madde Kullanan Petrol Tesislerinde Sınıflandırma Kuralları (İngiltere)
IGEM/SR/25: Doğal Gaz Tesislerinin Tehlikeli Bölge Sınıflandırması (İngiltere)
TRBS 2152: Tesis Güvenliği Sağlama Teknik Kuraları (Technischen Regeln f?r Betriebssicherheitsverordnung) (Almanya)
BRG 104: ExRL “Patlamadan Korunma- Kurallar– Örneklerle Birlikte Patlama Tehlikesi Bulunan Tesis Güvenliği Sağlama Teknik Kuraları (ExRL Explosionsschutz- Regeln – Regeln für das Vermeiden der Gefahren durch explosionsfähige Atmosphäre mit Beispielsammlung Technischen Regeln f?r Betriebssicherheitsverordnung) (Almanya)
API RP 505: Petrol Tesislerindeki Elektrikli Teçhizatların Bölge 0, Bölge 1 ve Bölge 2 Olarak Sınıflandırılması için Tavsiye Edilen Uygulama (Amerikan Petrol Enstitüsü (API)
EN 60079-10-1:2015 STANDARDININ İÇERİĞİ NEDİR?
Patlayıcı gaz ortamları oluşabilecek alanların sınıflandırılması, patlayıcı ortamların (BÖLGE) (ZONE) tayini yapmak üzere hazırlanmış birer rehber niteliğindedir.
Bölge sınıflandırması yanıcı malzemeler, prosesler ve teçhizat özellikleri hakkında bilgi sahibi olmadan yapılamaz. Bu standart alan sınıflandırması için bir öneri sunduğu görülmektedir.
EN 60079-10-1:2015 STANDARDININ MANTIĞI NEDİR?
Patlayıcı alandaki kimyasalların yanıcılık düzeyleri, boşalma kaynakları, yayılma hızları ve bu alandaki havalandırma koşullarına göre patlayıcı alan sınıflandırmasını yapmaktır.
Standartta havalandırma tipleri doğal ve suni havalandırma olmak üzere iki sınıfa ayrılmış ve havalandırma derecesinin ve tehlikeli bölgeye etkisinin kıymetlendirilmesi gerektiği belirtilerek formülasyonlar verilmiştir.
Tehlikeli bölgelerin sınıflandırılmasında 2 yönetmelikten faydanılır:
Çalışanların Patlayıcı Ortamların Tehlikelerinden Korunması Hakkında Yönetmelik
Binaların Yangından Korunması Hakkında Yönetmelik
Tehlikeli bölgelerin sınıflandırılmasında bazı özel standarlardan faydanılır:
TS 12820: Akaryakıt istasyonları – Emniyet gerekleri, TSE, 2002 (Zorunlu Standart)
TS 11939: Sıvılaştırılmış petrol gazları (LPG)- İkmal istasyonu- Karayolu taşıtları için-Emniyet kuralları, TSE, 2012 (Zorunlu Standart)
TS EN 12215+A1: Kaplama tesisleri – Organik sıvı kaplama maddelerinin uygulanması için püskürtme kabinleri – Güvenlik kuralları, TSE, 2009
TS EN 50272-2: Güvenlik kuralları – Sekonder akümülatörler ve akümülatör tesisatları – Bölüm 2: Sabit tesis akümülatörleri
STANDARTTA VERİLEN TEMEL KURALLARI İNCELEYECEK OLURSAK;
Standartta tehlikeli kuşak (zone) belirleme veya tehlikeli bölge sınıflandırılması için dört metot önerilmektedir:
* Boşalma kaynakları metoduna göre sınıflandırma (Hesap Metodu) Classification by sources of release method.
* Sanayi kuralları ve milli standartların kullanılması, Use of industry codes and national standards.
* Basite indirgenmiş metod, Simplified methods.
* Yöntemlerin birleştirilmesi, Combination of methods.
PATLAMADAN KORUNMA DOKÜMANINDA BULUNMASI GEREKEN ASGARİ BİLGİLER
- Patlama riskinin değerlendirildiğine ilişkin bilgiler
- İşyerinde yapılan iş ve prosese ait bilgiler
- Proses akış diyagramları (sıcaklık, basınç)
- İlgili kimyasalların parlama noktaları, kaynama noktaları, molekül ağırlıkları ve diğer ilgili fiziksel ve kimyasal özellikleri
- Proseste kullanılan ekipmanlara ait tüm bilgiler
- Havalandırma koşullarının (genel havalandırma (doğal, cebri) veya lokal havalandırma, açık alan, engellenmiş (sundurma, çatı vb.) ve kapalı alanlar) değerlendirilmesi
- Gaz ve buharın yayılım karakteristikleri ve varsa hesaplamalar
- Ulusal ve uluslararası standart ve iyi uygulama örneklerinden elde edilen bilgiler ve tavsiyeler
- Patlayıcı ortamların tehlikelerinden korunmak için alınan ve ilave olarak alınması gereken teknik ve organizasyonel önlemler
- Muhtemel Patlayıcı Ortamda Kullanılan Teçhizat ve Koruyucu Sistemlerle İlgili Yönetmeliğe uygun olarak seçilmiş ekipmanların sertifikaları
- Patlama etkisinin değerlendirildiğine ilişkin bilgiler
- Bölge sınıflandırılmasında kullanılan yöntemler;
- Tesis özelinde yapılan kabuller (sızıntı kaynaklarının kesit alanları gibi)
- Yöntemin bilinen kısıtları ve varsa bu kısıtların aşılmasına ilişkin yararlanılan diğer bilimsel kaynaklar ve değerlendirmeler
- Tesis, ekipman, koruyucu sistemler ve bunlarla bağlantılı cihazların patlayıcı ortamda güvenle kullanılabileceğine yönelik değerlendirmeler:
* Tesisat, TS EN 60079-14’e uygun kurulmuş mu?
* Periyodik kontroller TS EN 60079-17’ye göre yapılıyor mu ?
* Bakım ve tamirleri TS EN 60079-19’a göre yapılıyor mu?
PATLAYICI ORTAMLARINDA DENETİMİNDE SIKLIKLA KARŞILAŞILAN HUSUSLAR
- Patlayıcı ortamla mücadelede risklerden korunma ilkelerine ve sıralamasına dikkat edilmemesi
- Olası tüm tutuşma kaynaklarının göz önünde bulundurulmaması (Tutuşma kaynakları elektriksel ekipmanlardan ibaret değildir)
- Mümkün olduğu halde patlama etkisini azaltacak tedbirlerin alınmaması
- İşyerine özgü olmayan PKD’ler
- Bölge sınıflandırma ile ilgili mevzuat hiyerarşisine uyulmaması (yönetmelik, işe özgü zorunlu standartlar)
- Havalandırmanın sınıflandırmaya etkisinin eksik ve/veya hatalı değerlendirilmesi
- Olası tüm sızıntı kaynaklarının dikkate alınmaması
- Sahadaki ekipmanlarla ilgili hiçbir değerlendirmenin yer almaması
- Gaz ölçümü yapılarak bölgelerin sınıflandırılmaya çalışılması
- Gaz ve buhar yayılımının doğasına uygun olmayan salım modellerinin kullanılması
- Kullanılan yöntemlerin kısıtlarına riayet edilmemesi
TS EN 60079-10-1:2015 standardına göre kapalı hacimler için arka plan konsantrasyonunun hesaplanması gerekmektedir.
Xb > Xcrit olduğu durumlarda ilgili hacmin tamamı tehlikeli bölge olarak kabul edilmelidir. Doğal havalandırılan kapalı hacimlerde havalandırmanın kullanılabilirliği iyi değil orta yada kötü olarak kabul edilmelidir.
PATLAMADAN KORUNMA DOKÜMANI HAZIRLAMA SÜRECİ
* Tesiste yürütülen faaliyetlerin tanıtımı, vaziyet planları, iş akış şemaları, proses şemalarının gösterimi
* Proseste kullanılan kimyasalların fiziksel ve kimyasal özelliklerinin belirlenmesi ve tasnif edilmesi
* Muhtemel patlayıcı ortamların belirlenmesi,risk analizi çalışması, boşalma noktalarının tespit edilmesi,ortam ölçümlerinin yapılması
* Tehlikeli bölgelerin(zone) belirlenmesi
* Tehlikeli bölgelerin haritalandırılması
* Patlama etkisinin değerlendirmesi, zarar azaltıcı önlemlerin belirlenmesi
* Organizasyon önlemlerinin belirlenmesi
* Sistemin gözden geçirilmesi için tavsiyeler, kontrol listeleri ve eklerin belirtilmesi
BÖLGE SINIRLARININ BELİRLENMESİ
Binaların yangından korunması hakkında yönetmelik’e göre;
Bölge 0
Gaz, buhar ve sis halindeki parlayıcı maddelerin hava ile karışımından oluşan patlayıcı ortamın sürekli olarak veya uzun süre ya da sık sık oluştuğu yerler.
Bölge 1
Gaz, buhar ve sis halindeki parlayıcı maddelerin hava ile karışımından oluşan patlayıcı ortamın normal çalışma koşullarında ara sıra meydana gelme ihtimali olan yerler.
Bölge 2
Gaz, buhar ve sis halindeki parlayıcı maddelerin hava ile karışarak normal çalışma koşullarında patlayıcı ortam oluşturma ihtimali olmayan yerler ya da böyle bir ihtimal olsa bile patlayıcı ortamın çok kısa bir süre için kalıcı olduğu yerler
Bölge20
Havada bulut halinde bulunan yanıcı tozların, sürekli olarak veya uzun süreli ya da sık sık patlayıcı ortam oluşabilecek yerler
Bölge 21
Normal çalışma koşullarında, havada bulut halinde bulunan yanıcı tozların ara sıra patlayıcı ortam oluşturabileceği yerler.
Bölge 22
Normal çalışma koşullarında havada bulut halinde yanıcı tozların patlayıcı ortam oluşturma ihtimali bulunmayan ancak böyle bir ihtimal olsa bile bunun yalnızca çok kısa bir süre için geçerli olduğu yerler.
Not: Tabaka veya yığın halinde yanıcı tozların bulunduğu yerler de, patlayıcı ortam oluşturabilecek diğer bir kaynak olarak dikkate alınmalıdır.
BOŞALMA KAYNAKLARI BELİRLENMESİ
Hatlar belirlendikten sonra, hesaplamalar yapılır, boşalma oranı hesaplanır. Belirlenen sonuçlara göre havalandırma derecesi bulunur. Kalıcılık süreleri belirlenir. Bölge sınırları belirlenir.
TEÇHİZAT BELİRLEME
Kategoriye göre belirlenir. Teçhizata göre ortam için ne sağlanması gerektiği belirlenir. Kategorisi belirlenir.
Teçhizat tipleri:
Flameproof veya exproof-alev sızdırmaz, patlatmaz
İntrinsicallkendiliğinden emniyetli
İncreased-arttılmış emniyetli
Teçhizat koruma tipleri belirlenir.
ATEX İŞARETLEMESİ yapılır.
PATLAMANIN ETKİSİNİN BELİRLENMESİ
Zarar azaltıcı önlemler, Binaların Yangından Korunması Hakkında yönetmelik’in madde 106’sına göre yapılır.
DOKÜMANDA YER ALABİLECEK EK BİLGİLER
- Topraklama Ölçüm Raporu
- Yıldırımlık Kontrol Ölçüm Raporu
- Teçhizat/Donanım Listeleri
- Acil durum planı
- İşletme talimatı
- Ateşli iş izin formu
- Eğitim kaydı
- Kimyasalların güvenlik bilgi formları
- Alt patlama sınırı ölçüm sonuçları
PATLAMADAN KORUNMA DOKÜMANI HANGİ İŞLETMELERDE GEREKLİDİR?
* LPG ve Diğer Petrol Ürünleri Üretim, Dolum ve Dağıtım Tesisleri,
* Maden Ocakları,
* Kimyasal Madde Üreten ve/veya Depolayan Yerler,
* Kimyevi Tahlil Laboratuvarları,
* Boya ve Tiner İmalathaneleri,
* Un, Şeker, Nişasta Fabrikaları,
* Elektrikli Cihaz ve Teçhizat İmalathaneleri,
* Boya İşlemi Yapılan/Boyahane İçeren İşletmeler,
* Ham Deri İmalathaneleri,
* Akü İmalathanelerinin Bazı Bölümleri,
* Margarin, Zeytinyağı ve Diğer Yağ İmalathaneleri.
* Kâğıt Fabrikaları
* Alüminyum, Ağaç Tozu Ortaya Çıkan İşletmeler vb.
İŞVEREN PATLAMADAN KORUMA DOKÜMANINI KİMLERE HAZIRLATABİLİR
Patlamadan korunma dokümanı genellikle iş güvenliği uzmanları tarafından hazırlar. Patlamadan koruma dokümanı hazırlayacak olanların özellikle TS EN 60079-10-1:2015’e göre hesaplama yöntemlerini bilmesi, Atex Direktifleri, yangın ve patlama oluşumu, statik elektrik, gaz, buhar ve toz patlamaları ve alınacak önlemler hakkında yeterli bilgi ve donanıma sahip olması gerekmektedir. Aynı zamanda kimyasallar için güvenlik bilgi formunu hazırlayabilmesi yada hakim olması gereklidir.
PATLAYICI ORTAM OLUŞABİLECEK YERLER İÇİN UYARI İŞARETİ
Patlayıcı ortam oluşabilecek yerler için uyarı işareti; üçgen şeklinde, siyah kenarlı, sarı zemin üzerine siyah yazılı ve sarı zeminin işaret alanının en az %50’ si olacak şekilde aşağıda belirtilen şekil ve renklerde olur.